Zonnewijzer
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Ga naar: navigatie, zoeken
Verticale zonnewijzer (Saint-Rémy-de-Provence)
Horizontale zonnewijzer (Hasselt)
Sferische equatoriale zonnewijzer (Hasselt)
Marnixringzonnewijzer: de schaduw van een bolletje toont de datum, in dit geval 11 juli, de Vlaamse feestdag
Analemmatische zonnewijzer (Stadsmuseum Hasselt)
Meridiaanlijn in kruidentuin Abdijsite Herkenrode (Hasselt)
Zonnewijzer die co-Italiaanse uren aangeeft (tijd die rest tot zonsondergang)
Digitale zonnewijzer (Zonnewijzerpark Genk)
Een zonnewijzer is een instrument om met behulp van de zon de tijd aan te wijzen, meestal in de vorm van een vlak of schijf waarop de tijd valt af te lezen aan de plaats van de schaduw die een stift erop werpt.
De wetenschap die zonnewijzers bestudeert uit wetenschappelijk, astronomisch, en artistiek oogpunt is de gnomonica.
De aarde draait om haar as. De schaduw van een voorwerp verandert daardoor voortdurend van richting. Als de schaduw naar het noorden wijst (in het zuidelijk halfrond naar het zuiden) is het precies middag. De zon staat dan in het zuiden (in het zuidelijk halfrond in het noorden), precies boven de meridiaan. Het is 12 uur in lokale zonnetijd. Van daaruit kan men een verdeling maken en uurlijnen aanbrengen waarop de schaduw het uur aanduidt.
Inhoud [verbergen]
1 Typen zonnewijzers
2 Kloktijd of zonnetijd?
3 Opschriften op zonnewijzers
4 Zie ook
5 Externe link
[bewerk] Typen zonnewijzers
Het voorwerp dat de schaduw geeft wordt de stijl genoemd. Opdat hij het hele jaar de tijd juist aanduidt, moet de stijl evenwijdig aan de aardas staan. De stijl wijst dan naar het noorden (op het zuidelijk halfrond naar het zuiden) in een hoek met het grondvlak gelijk aan de breedtegraad.
Als het vlak met daarop de uurlijnen loodrecht staat op de stijl, is het dus evenwijdig met het vlak van de evenaar of equator. Daarom noemt men dit een vlakke equatoriale zonnewijzer. In de herfst en in de winter schijnt de zon tegen de onderkant van dit vlak. De schaduw en de uurlijnen zijn dan meestal niet zichtbaar. Dit kan worden verholpen door de uurlijnen op een (equatoriale) ring aan te brengen en het vlak weg te nemen. Zo ontstaat de sferische equatoriale zonnewijzer. Je kunt de uurlijnen en de stijl doortrekken naar een horizontaal of een verticaal vlak. Zo kan een horizontale of een verticale zonnewijzer worden gemaakt.
Op een verticale zonnewijzer staat de 12-uurlijn steeds verticaal. Is de zonnewijzer precies naar het zuiden gericht dan is het uurlijnenpatroon links en rechts van de 12-uurlijn symmetrisch. De meeste muren zijn echter niet precies naar het zuiden gericht, daarom hebben verticale zonnewijzers meestal een asymmetrisch uurlijnenpatroon. Is de zonnewijzer precies naar het westen of naar het oosten gericht dan is er geen 12-uurlijn en lopen de andere uurlijnen parallel aan elkaar.
uurlijnenpatroon van verticale zonnewijzers - voor breedtegraad 51° noorderbreedte - gericht naar richtingen tussen het zuiden en het westen (voor richtingen tussen het zuiden en het oosten gelden de spiegelbeelden hiervan.)
De zon staat, afhankelijk van de seizoenen, hoger of lager. Schaduwen zijn daardoor korter of langer. Hiervan kan men gebruik maken om op een zonnewijzer ook de datum aan te geven. Op de hierbij afgebeelde zonnewijzer, staan de uurlijnen op het embleem van de serviceclub Marnixring. Op 11 juli, de Vlaamse feestdag, schuift de schaduw van een bolletje van 's morgens tot 's avonds over een gebogen lijn.
Een heel bijzonder soort zonnewijzer is de analemmatische zonnewijzer. De uurpunten staan op een ellipsvormige omtrek waarvan de vorm afhankelijk is van de breedtegraad. Als je er in gaat staan, ter hoogte van de datum op een soort kalender, dan wijst je eigen schaduw het uur aan.
De analemmatische zonnewijzer wordt ook zonnewijzer van Brou genoemd, naar de Franse plaats nabij Bourg-en-Bresse waar de oudste van dit soort zonnewijzers zich bevindt.
Een middagzonnewijzer wijst het uur maar op één uur aan, het middaguur. De uurlijn is de meridiaanlijn, meestal uitgevoerd als een strip op een plein of op de vloer in een kerk. Het zonlicht door een opening in een glasraam of de schaduw van een zuil of van een bol op een gebouw vallen op het middaguur, 12 uur zonnetijd, precies op de meridiaanlijn. De zon staat dan immers in het zuiden. Wie op het middaguur naar het noorden over een meridiaanlijn loopt, loopt zijn schaduw achterna.
Een zonnewijzer kan Babylonische uren aanduiden, dit is het aantal uren dat verstreken is sinds zonsopgang, of hij duidt Italiaanse uren aan, het aantal uren dat verstreken is sinds zonsondergang. Dit laatste aantal uren afgetrokken van 24, de co-Italiaanse uren, zijn het aantal uren dat nog rest tot zonsondergang. Dit soort tijdmeting was in voege toen men in vorige eeuwen werkte van zonsopgang tot zonsondergang.
Er worden nog steeds nieuwe uitvoeringen voor zonnewijzers uitgevonden. Zo staat er sinds 2000 in het Zonnewijzerpark in Genk een digitale zonnewijzer. Er komen geen elektronica of bewegende delen aan te pas. Wel een vernuftige combinatie van parallelle platen. Daarin zijn spleten die het zonlicht zo doorlaten dat cijfers de tijd aangeven in dezelfde vorm als een digitaal uurwerk.
[bewerk] Kloktijd of zonnetijd?
Zonnewijzers geven meestal de ware plaatselijke tijd of zonnetijd aan. In Nederland en Vlaanderen loopt de officiële tijd voor op de zonnetijd, de ene dag al meer dan de andere.
Daarvoor zijn drie oorzaken:
Onze officiële tijd is afgestemd op de zonnetijd van de 15e oostelijke lengtegraad. Per lengtegraad meer naar het westen loopt de officiële tijd 4 minuten meer voor op de zonnetijd ter plaatse.
Doordat de aardas schuin staat en doordat de aarde in een elliptische baan rond de zon draait, is er een correctie nodig die tijdsvereffening heet. Zij varieert van dag tot dag, in de lente en de zomer tussen +6 en -6 minuten, in de herfst en de winter tussen +14 en -16 minuten.
Als de zomertijd geldt komen daar nog 60 minuten bij.
Een voorbeeld: op 1 juli in het midden van Nederland en Vlaanderen (op 5° oosterlengte) loopt ons uurwerk 40 (oorzaak 1) + 4 (oorzaak 2) + 60 (oorzaak 3) = 104 minuten (1u44) voor op de ware plaatselijke tijd zoals die op een zonnewijzer is af te lezen.
Grafiek van de tijdsvereffening
Bron: Inventaris van Zonnewijzers in Vlaanderen, Patric Oyen
[bewerk] Opschriften op zonnewijzers
Op zonnewijzers staan vaak opschriften of zonnewijzerspreuken. Zo lezen voorbijgangers op een zonnewijzer niet alleen het uur en soms de datum af maar krijgen ook boodschappen en vermaningen mee die hen doen nadenken over het gebruik van de tijd, het leven en de dood. Ook lofbetuigingen aan God, patriotische en politieke leuzen komen voor. Enkele voorbeelden: "Maak voort, want het is later dan je denkt", "Reiziger gegroet, let op de tijd", "Het kan niet altijd lente zijn" of "Haast u langzaam" (van het Grieks "σπευδετε βραδεως" [speudete bradeoos]). Dikwijls staan de spreuken er in het Latijn op zoals "Carpe diem" (Pluk de dag) en "Tempus fugit" (De tijd vliedt).
Op de zonnewijzer bovenaan deze pagina staat: "Il est toujours l'heure de ne rien faire", vrij vertaald: Er is altijd wel tijd te vinden om niets te doen. En op de horizontale zonnewijzer eronder afgebeeld staat het doordenkertje: "Schaduw van de tijd".
Sommige mededelingen hebben direct te maken met de zonnewijzer zelf, zoals: "Door de zon kan ik de tijd aanwijzen", "Zonder zon ben ik stil" of "De wolken en de nacht zijn mijn vijanden". En ook hier weer in het Latijn zoals: "Horas non numero nisi serenas" ("Ik tel slechts de zonnige uren").
